JOSÉ RAMÓN CAAMAÑO | Ferrol | Martes 20 agosto 2013 | 19:14

Todo relato que desexa ser contado nace dun fío do que alguén lle da por tirar, desfacendo o novelo ó tempo que entretece un tapiz de sucesos. A miña historia, a de Andrés Bello, tivo como orixe un tambor que elixiron deixar de tocar e aparcalo nun recuncho da igrexa do Socorro, en Ferrol. Alí o recolleu o meu pai, e dende alí chegou á miña habitación. Cautivoume a súa beleza, e intrigoume a súa pegatina: Somede.

Pequena parroquia de menos de 50 habitantes ó norte de As Pontes, San Mamede de Somede semella un deses lugares onde a cidade é un conto que algúns din ter vivido. Un deses núcleos rurais abocados ó esquecemento se nada fai reverter o despoboamento da nosa terra galega. Daló ven o nome dun taller que fixo atroar as festas de toda Galicia e onde foi a parar un chaval que non gustaba de estudar.

«Isto xurdiu un pouco de rebote. Nunca tivera ningunha relación coa música ou os instrumentos. Estaba facendo o bacharelato e o deixei. Entón chamáronme para traballar nun taller de artesanía, o de Somede, e dende o comezo enganchoume iso do traballo a man, aínda que era duro. Tamén estaba a necesidade. Caseime ós dezaoito anos e necesitaba un salario”, lembra Bello.

«Téñoo pasado moi ben alí, e ademais o xefe era un tipo que daba moita confianza, non era o típico que anda enriba da xente. Vía como facías algo a sabendas de que estaba mal e non che dicía nada. Ficaba ollando e ríndose de ti. Logo che dicía: “A ver, ven aquí”. E che explicaba. Gardo moi boas lembranzas, mais cos anos todo se estropea”.

Nunha época, finais dos anos oitenta, de rexurdir da música tradicional, Somede non tiña moita competencia na comarca. Pandeiretas, bombos, tambores… Os seus instrumentos eran dunha calidade recoñecida, grazas, en parte, a un acabado con pistola que non se viña facendo antes. E aínda que o número de talleres deste tipo medrou, non había por aquí moito máis. Os que estaban se retiraron ou morreron; e o xefe de Andrés era dos máis novos.

Daquela, os instrumentos do Eume estaban espallados e comercializados por toda Galicia. Foi entón cando sacaron os catálogos e fixeron unha promoción moi importante cara o norte de España, sobre todo País Vasco e Cantabria. Despois, a empresa se desfixo, e ficaron alí tres dos que estaban traballando. “Estivemos cinco ou seis anos, e un deles marchou para adicarse a cousas máis rendibles, que á fin e ao cabo é do que se trata. Botamos un ano e pico máis, e ó final separámonos e vin montar aquí o meu taller”, relata.

Prosegue o camiño

Xa no Cruceiro de Campolongo, Andrés comezou a traballar nun entorno non moi diferente do seu anterior segundo fogar, mais en soidade. “É un proceso de adaptación que non resulta sinxelo. Oito horas ó día sen máis compañeiros que as máquinas e os instrumentos acaba por tolearte a cabeza. Cando me canso ou van as cousas mal, saio a falar co vecindario ou vou ó bar a tomar a garimbola”.

Como entón, unha máquina combinada, ideal para facer pandeiretas, érguese no centro. Tamén unha troqueladora onde fai as ferreñas, a máquina de viraxe, madeiras de piñeiro, nogueira e freixo, papeis, ferramentas,… Con máis orde para a ocasión que de costume. “Sempre o teño todo patas arriba, e se tivera máis espazo sería o mesmo. Aínda que boto en falta eses dous metros polo tema do almacenaxe”.

Nestes poucos metros cadrados, Andrés fai prácticamente todo o proceso, agás o traballo das peles. “Teño unha bañeira grande na casa dos meus país onde as somerxo en auga e cal. Co tempo, as pelo e estendo nunhas táboas. A miña pel é moi sinxela, non leva ningún tratamento especial como os que hai agora. O único que lle busco é que teña resistencia e consistencia. De feito, eu se merco corenta peles a granel, catro ou cinco, de entrada, xa sei que non me van valer. Xa o ves cando estás pelando ou estendendo, porque, por exemplo, son moi finas”.

Das mans deste home de Barallobre saíron instrumentos que fan soar xente como Xavier Díaz, agora en Berrogüeto, ou os membros de Faltriqueira. A día de hoxe, mantén moitos clientes que non lle abandonan despois de anos e anos, arredor dun 70% deles do País Vasco. Porén, o volume mermou considerablemente.

Segundo Bello, “houbo un baixón grande. Nas aldeas, por exemplo, non se mantivo, porque aló non se pode manter case nada. Si que hai xente que loita por seguir cun grupo, cunha asociación para dar unhas clases, pero estamos no mundo moderno. Agora, en canto á actividade lúdica, estaste enfrontando ó deporte, ás consolas… antes non había máis que isto ou meter ó teu fillo a xogar a fútbol. E sempre había catro raros que os metían en judo”. Un dato: dende hai vinte anos, a listaxe de tendas, ou como el din “o tinglado este, un libreto cos clientes orixinais”, viuse reducido nun 90%.

E ó mesmo tempo que descendeu o número de vendas, a evolución das esixencias dos clientes foi relativa. Dentro do que se pode facer cun instrumento moi tradicional, os artesáns están suxeitos á estética, que forma parte da súa esencia. Con todo, fóronse cambiando algunhas medidas de tambor para que o son sexa maior, e antes facíase e vendíase moito máis un tambor máis pequeno que hoxe “case denomínase para nenos. No caso das pandeiretas, retrocedeuse un pouco no peso e tamaño, fanse máis estreitas e un pouquiño máis delgadas, máis lixeiras; aínda que o peso realmente llo dan as ferreñas”.

E engade: “Agora hai artesáns moi bos, moito mellores ca min. Pero a algún lles da por facer uns gravados ou adornos que non valen nin para tomar polo cú porque o instrumento non está ben armado”.

Toda a vida en crise

“Eu nunca pedín nada, que logo a axuda convértese en débeda. Eu vivo única e exclusivamente disto. De facer pandeiretas e tambores”, sentencia o artesán. “E nisto se baseou sempre ata hai dez anos, cando aínda tiña un gran volume de traballo. Fálote ó mellor de facer cincocentas ou seiscentas pandeiretas ó ano, máis algún tambor ou bombo. Pero asegúroche que levo toda a miña vida en crise, e sen pretensións, porque doutra forma neste traballo non vas a ningures. Cando es un autónomo pequeno, un mes comezas a traballar para ti o día 15 e outro o día 20”.

Tras unha charla con Andrés, e sen deixar de admirar a humildade deste home miúdo, un pregúntase se podería comezar a traballar para el o día 5, ou o 10, tendo en conta que os prezos dos seus instrumentos son os mesmos que os que tiña en 2007. Desta forma, as cantidades poden ser en moitos casos a metade do que atopas no mercado. “En plan negocio non o teño moi ben montado, e nunca levei a raia o IPC de marras. Eu pido 40 euros por unha pandeireta, pero é que, se cobro 70, non vendo unha. Serei o parvo, que haberá algo de iso, ou que os meus clientes son pobres ou rácanos, que tamén haberá”, ri Bello.

¿E de tocar qué? “Pouco toco, non é o meu. Se fose un músico non sería fabricante. Tampouco é que lle collese rabia, pero a min as cousas gústame separalas e deixalas tranquilas. De cando en cando lle dou á pandeireta, pero adícome mellor a fabricar. E o que máis me enche o peito é que te chamen do quinto carallo e que che digan que queren un instrumento. ¿Pero non tes aí alguén? Non, quero que mo fagas ti”.